Treść główna

Elfriede (Frieda) Tworoger z d. Stein (1881-1942)

Elfriede (Frieda) Stein urodziła się 11 grudnia 1881 roku w Gliwicach (niem. Gleiwitz) jako czwarte dziecko Augusty i Siegfrieda Stein. Była o dwa lata starsza od swojej siostry Róży, co miało wpływ na postrzeganie dziewczynek jako bliźniaczek, pomimo ich różnych charakterów i temperamentów. W 1893 roku, kiedy miała dwanaście lat, z powodu udaru zmarł nagle jej ojciec Zygfryd.

Z uwagi na prowadzony przez rodziców interes drzewny, Steinowie kilkakrotnie zmieniali miejsce zamieszkania. Pierwsza przeprowadzka rodziny z Gliwic do Lublińca (niem. Lublinitz) nastąpiła w 1882 roku. Po ośmioletnim pobycie przenieśli się w 1890 roku do niemieckiego Wrocławia, najpierw do mieszkania przy Kohlensterasse 13 (obecnie Dubois), później do większego przy Jӓgrestrasse (Myśliwska 5), następnie Endestrasse (Henryka Pobożnego 7) oraz Waterloostrasse (Roosevelta 4), aż w końcu w 1910 roku do domu zakupionego przez matkę Augustę przy Michaelisstrasse 38 (Nowowiejska).

Zdjęcie rodziny Stein z z ok. 1894 roku. Z tyłu od lewej: Arno, Elza, ojciec Zygfryd Stein (fotomontaż ze zdjęcia paszportowego), Frieda, Paul. Z przodu od lewej: Róża, matka Augusta Stein, Edyta, Erna.

Elfriede, nazywana przez rodzinę Frieda, była potulna i flegmatyczna. Miała dobre serce i zawsze potrafiła odnaleźć pozytywny aspekt sytuacji w jakiej się znalazła. Przez swoją flegmatyczność od najstarszego brata Arno zyskała pieszczotliwy przydomek „Żaba”.

Elfriede Stein, 1894

Frieda starannie przykładała się do nauki. Wiedzę przyswajała z wysiłkiem, jednak miała bardzo dobrą pamięć, dzięki czemu potrafiła zapamiętywać, a później recytować długie ballady, np. Schillera lub Uhlanda. Z powodzeniem ukończyła żeńską szkołę średnią im. Cesarzowej Wiktorii (niem. Viktoriaschule), a następnie kształciła się na księgową we wrocławskiej szkole handlowej. Dzięki zdobytemu wykształceniu podjęła pracę w przedsiębiorstwie drzewnym. Zajmowała się prowadzeniem zarówno księgowości, jak i nadzorowaniem kasy.

W stosunku do swojej matki Augusty Frieda była bardzo uległa. Pomagała jej w wychowaniu najmłodszych sióstr – Erny oraz Edyty, jednak nie była pobłażliwa wobec dzieci.

Najprawdopodobniej w 1909 roku, pomimo braku przychylności ze strony rodziny, zgodziła się na zaaranżowane małżeństwo i wstąpiła w związek z wdowcem Salo Tworogerem (1866-1938), który z pierwszego małżeństwa miał już dwójkę nastoletnich dzieci – syna Hugo i córkę Irmę. Jako kupiec był on właścicielem sklepu chemicznego w Gleiwitz (Gliwicach), gdzie po ślubie wspólnie zamieszkali. Ponowne wejście w związek małżeński było dla Solo ważne, ponieważ zajmując się biznesem potrzebował żony, która dbałaby o jego dzieci i gospodarstwo domowe. Z ich związku 1 stycznia 1911 roku przedwcześnie przyszła na świat jedyna córka Friedy – Erika. Małżeństwo jednak nie przetrwało długo, i z uwagi na brak zaufania Friedy do męża, który żył z pożyczonych pieniędzy, zakończyło się rozwodem. Będąc doświadczoną księgową Frieda szybko zdała sobie sprawę, że sklep Salo popadał w ruinę. Nie mogła zaakceptować, że jej mąż wydawał więcej pieniędzy, niż zarabiał. Opuściła go 1 sierpnia 1911 roku i wraz z siedmiomiesięczną córką – Eriką powróciła do Breslau. Zamieszkała w nowym domu rodzinnym przy Michaelisstrasse 38, gdzie została miło przyjęta.

Po rozwodzie Salo Tworoger zerwał wszelkie kontakty z Friedą oraz z córką Eriką. W ciągu kilku następnych lat zmuszony był zamknąć sklep w Gliwicach, tak jak Frieda przewidywała, i przeniósł się do Berlina, gdzie żyli jego krewni. Erika nigdy później nie spotkała ani ojca, ani przyrodniego rodzeństwa (Hugo poległ w 1917 roku podczas I wojny światowej, a Irma zginęła w 1943 roku w obozie koncentracyjnym w Sobiborze). W Berlinie Salo po raz trzeci wstąpił w związek małżeński, z którego miał dwóch synów. Erika nigdy się nie dowiedziała, że ma dwóch kolejnych braci.

Erika wychowywana była przez trzy kobiety naraz: matkę, babcię i ciocię Różę – także dla jej kuzynostwa nie było wcale oczywiste, że to właśnie Frieda jest matką Eriki.

Spotkanie wiosną 1911 roku. U góry: Pani Platau, Dorothea Biberstein, Augusta Stein; w środku: Rose Guttman, Paul Berg, Erna Stein, Hede Guttmann i Elfriede Tworoger; na dole: Edyta Stein, Lili Platau z Eriką Tworoger, Róża Stein.

Frieda wykazywała talent do zarządzania i prowadzenia gospodarstwa domowego. Pracowała w zakładzie swojej matki, jednocześnie pomagając swojej młodszej siostrze Róży w prowadzeniu domu, gdzie zajmowała się głównie naprawą i szyciem ubrań dla całej rodziny. Ponadto sprawiały jej przyjemność prace ręczne, takie jak robienie na drutach czy szydełku. Lubiła co jakiś czas zorganizować w domu rodzinnym przemeblowanie. Pielęgnowała również ogród warzywny i grządkę truskawek.

Elfriede Tworoger w ogrodzie.

Frieda była bardzo schludna w swoim ubiorze i przykładała do niego uwagę. Podobnie jak matka Augusta czy siostra Róża nie lubowała się w kobiecych ozdobach strojów. Ze względu na swoją fizyczność –  była niska i pucołowata – nie przepadała za pracą fizyczną.

Wolą jej matki było przejęcie przez Friedę opieki nad domem i składnicą po jej śmierci. Tak też się stało w 1936 roku, gdy 14 września zmarła Augusta Stein.  W rodzinnym domu wraz z Friedą i Eriką pozostała Róża – które podnajmowały pokoje różnym lokatorom. Córka Fredy – Erika była wykształconą na uniwersytecie, bardzo religijną żydówką i uczestniczyła w seminarium teologicznym.

W 1938 roku, po wydarzeniach „nocy kryształowej” stało się oczywiste, że sytuacja Żydów jest bardzo niebezpieczna. W listopadzie tego roku Frieda i Erika zaczęły poszukiwać możliwości emigracji do USA. Niestety perspektywa otrzymania takiej wizy w bliskim terminie była niemożliwa.

Rok 1939 oraz narastające w siłę prześladowania antysemickie rodzinie Steinów przyniosły wiele trudności i rozproszenie. Z początkiem roku Bibersteinowie opuścili Europę i wyemigrowali do Ameryki. Natomiast Erice udało się uzyskać wizę na wyjazd do Palestyny, gdzie podjęła studia pielęgniarskie w Shaarei Tsedek Hospital w Jerozolimie.

Frieda i Róża zostały zmuszone do odsprzedania domu, na mocy ustawy o aryzacji mienia żydowskiego. W maju lub czerwcu 1939 roku Róża opuściła Wrocław i przeniosła się do Belgi. Frieda pozostała w mieście, a z listu Róży Stein z dnia 22 stycznia 1940 roku dowiadujemy się, że mieszka już u dwóch kuzynek we Wrocławiu – przypuszczalnie u Adelheid i Marthy Burchard.

Elfriede Tworoger

W 1941 roku Erna i Hans Bibersteinowie starali się o ściągnięcie Friedy do USA. Jednakże w drugiej połowie roku lub na początku 1942 roku Frieda została przesiedlona do „żydowskiej wspólnoty mieszkaniowej” poza teren Wrocławia do  Rybnej (Riebnig), w Protektoracie (była Czechosłowacja), gdzie wykonywała ciężą pracę w pralni. Zajmowała się dużą ilością odzieży, którą musiała prać i prasować. Cieszyła się jednak faktem, że miała odskocznię intelektualną w postaci organizowanych lekcji angielskiego, nauk śpiewu, czy wieczorów z programami literackimi.

Frieda swój ostatni list wysłała z poczty w okręgu Brzeg-Stobrawa 17 lutego 1942 roku do swojej siostry Edyty. Nieznane są jej dalsze losy, oraz okoliczności śmierci. Jej siostrzenica Susanne Batzdorff w swojej książce wskazała, że 1942 roku Frieda została przewieziona do obozu w Theresienstadt, gdzie najprawdopodobniej tego samego roku zginęła. Jest to jednak informacja nie potwierdzona przez żadne materiały archiwalne – dlatego też nie należy jej wskazywać w opracowaniach biograficznych Friedy Stein.

Erika Tworoger w 1944 roku wyszła za mąż za ortodoksyjnego Żyda, Itzhaka Cohena z dzielnicy Mea Shearim, z którym w 1945 doczekała się syna Shlomo. Zmarła w 1961 roku.