Treść główna

Historia Domu

Kamienica przy ul. Nowowiejskiej 38 została zbudowana około 1882 roku, prawie 30 lat przed osiedleniem się w niej rodziny Steinów, jako willa letnia dla właściciela browaru wrocławskiego Adolpha Sindermanna. Był to dwupiętrowy neoklasycystyczny budynek z mezaninem nad drugą kondygnacją, podpiwniczony, z wysokim parterem. Odróżniał się on znacznie od pozostałych budowli w okolicy, przyciągając wzrok błękitną elewacją z ozdobnymi elementami w kolorze żółtego piaskowca. Po wejściu do jego wnętrza szczególnie uwagę zwracała wachlarzowa klatka schodowa o ażurowej, metalowej konstrukcji i drewnianych stopniach.

Współcześnie budynek otacza ścisła zabudowa kamienic czynszowych, jednakże pod koniec XIX wieku wokół niej rozpościerało się wiele terenów zielonych. Dzisiejsza ul. Nowowiejska stanowiła część wsi Polnisch Neudorf, należącej do 1810 roku do Opactwa na Ołbinie. W 1808 roku do Wrocławia włączono tereny Przedmieścia Piaskowego, dlatego też wieś znalazła się wówczas w granicach administracyjnych miasta. Natomiast nazwa ulicy przybierała różne formy: w 1924 roku – Polnisch Neudorfstrasse, w 1843 roku – Michaelisgasse, a w 1859 roku – Michaelisstrasse. Zabudowa omawianej parceli zwyczajowo określana była jako „Vier Türme” i pod tą nazwą widniała w księgach adresowych Wrocławia. Działka na której wzniesiono willę nosiła nr 15. Jej ówczesna powierzchnia była dużo większa od obecnej. Pierwszym, potwierdzonym w 1843 roku właścicielem parceli był radca miejski Selbstherr. W 1855 roku posesję wraz ze wszystkimi zabudowaniami zakupił Adolph Sindermann. Wówczas na jej tyłach funkcjonowały „Volksgarten” oraz restauracja, a od 1877 roku teatr parkowy „Polischinell Theaters”. W 1901 roku zmieniono numerację ulicy i dom uzyskał nr 38. W pierwszych latach XX wieku posiadłość „Vier Thürme” ulegała systematycznemu pomniejszeniu, na skutek odstąpienia części terenów Tow. Breslauer Beamt-Wohns-Verein.1

Browar Sindermanna oraz Volksgarten, pocztówka
Browar Sindermanna oraz Volksgarten, pocztówka, źródło: https://polska-org.pl/

W 1910 roku willę miejską wraz z ogrodem zakupiła Augusta Stein. Z siedmiorga jej dzieci do domu przy Michaelisstrasse wprowadziło się wówczas czworo, pozostali mieszkali już osobno. Paul w 1901 roku poślubił Gertrude Werther i razem z nią żył we Wrocławiu przy Yorckstrasse 16 (dzisiejsza ul. Jemiołowa). Elza w 1903 roku wyszła za mąż za Maxa Gordona i mieszkała z nim w Hamburgu. Natomiast Elfriede ok. 1909 poślubiła Salo Tworogera, z którym również zamieszkała osobno we Wrocławiu. Tuż po zakupie domu przez Augustę, jej młodszy syn Arno poślubił Marthę Kaminsky. Młode małżeństwo zamieszkało przy Michaelisstrasse razem z matką oraz siostrami Arno – Różą, Erną i Edytą. W drugiej połowie 1911 roku dołączyła do nich Elfriede z siedmiomiesięczną córeczką Erike, ponieważ rozwiodła się ze swoim mężem.2

Zdjęcie rodziny Stein z z ok. 1894 roku. Z tyłu od lewej: Paul, Elza, ojciec Zygfryd Stein (fotomontaż ze zdjęcia [aszportowego), Frieda, Arno. Z przodu od lewej: Róża, matka Augusta Stein, Edyta, Erna, Archiwum Edyty Stein w Kolonii.
Zdjęcie rodziny Stein z z ok. 1894 roku. Z tyłu od lewej: Arno, Elza, ojciec Zygfryd Stein (fotomontaż ze zdjęcia paszportowego), Frieda, Paul. Z przodu od lewej: Róża, matka Augusta Stein, Edyta, Erna.

Wydarzenia te wspomina Edyta: „Obszerny dom, do jakiego wprowadziliśmy się wkrótce po ślubie Friedy, był domem dwurodzinnym, podzielonym pionowo, o dwóch klatkach schodowych. Arno i Martha mieszkali więc z nami. Przez jakiś czas zajmowaliśmy wspólnie obszerniejszą część domu, a mniejszą wynajmowaliśmy. Później oni zajęli ją dla siebie, a moja matka – z czwórką córek i małą wnuczką – drugie, większe mieszkanie”.3

Wówczas to ustalony został wewnętrzny układ zamieszkania kamienicy przez rodzinę Steinów, który nieco zmienić się miał w 1920 roku – gdy Erna poślubiła Hansa Bibersteina i wprowadziła się z nim na poddasze, następnie w 1928 roku – gdy Arno wraz z rodziną wyprowadzili się do własnego mieszkania oraz w 1933 roku – kiedy wyprowadzili się Bibersteinowie, a dom na zawsze opuściła Edyta wstępując do Karmelu.

Nie jest znana kwota pieniędzy za jaką Augusta Stein zakupiła kamienicę. Dom był ulokowany blisko placu z drewnem, na który właścicielka chodziła codziennie, nawet w późnej starości.4 Wrażenie, jakie swoją okazałością kamienica wówczas wywierała wspomina siostrzenica Edyty – Susanne Batzdorff: „Okazały i elegancki, dom wyglądał niemal jak z bajki w sąsiedztwie szarych budynków, zamieszkanych w większości przez klasę pracującą lub rodziny z niższej klasy średniej. Fasadę zdobiła stiukowa ornamentacja, z przodu, po dwóch stronach domu, rozciągał się mały ogród, zamknięty żelaznym ogrodzeniem z bramą misternej roboty”.5

Ryszard Natusiewicz, Kamienica przy ul. Nowowiejskiej 38 we Wrocławiu, szkic współczesny.
Ryszard Natusiewicz, Kamienica przy ul. Nowowiejskiej 38 we Wrocławiu, szkic współczesny.

Edyta opisując w swojej autobiografii egzamin maturalny 3 marca 1911 roku wspomina odwiedziny szkolnej koleżanki Julii Heimann, którą zaprosiła do domu podczas przerwy w egzaminach ustnych „na ostatnie wkuwanie i chwilę odpoczynku”: „Imponowała jej szczególnie wewnętrzna dębowa klatka schodowa i salon, w którym ją przyjęłam. Pozwoliła się także poczęstować, gdy jedna z moich sióstr przyniosła nam na drugie śniadanie po filiżance czekolady oraz pieczywo. (…) Pobyt w naszym domu musiał na Julii wywrzeć wielkie wrażenie, gdyż jej przyjaciółka Toni Hamburger jeszcze po latach na podstawie jej opowiadań umiała powtórzyć różne szczegóły”.6

Przez wiele lat – do 1928 roku – część parteru na lewo od wejścia do kamienicy zajmował Arno z Marthą, oraz czwórką dzieci – Wolfgangiem, Evą, Helmutem i Lottą. W skład zamieszkałych przez tą rodzinę pomieszczeń wchodziły sypialnia rodziców, dwa pokoje dzieci, kuchnia i jadalnia. Po przeciwnej stronie na parterze swój gabinet ginekologiczny w dwóch przylegających do siebie pokojach miała Erna Stein – absolwentka studiów medycznych na Uniwersytecie Wrocławskim. W głębi domu, za gabinetem Erny, mieściła się kuchnia i jadalnia Augusty Stein.7

Plan domu Steinów przy Michaelisstrasse 38 we Wrocławiu przed 1928 rokiem, parter, archiwum Towarzystwa im. Edyty Stein we Wrocławiu.
Plan domu Steinów przy Michaelisstrasse 38 we Wrocławiu przed 1928 rokiem, parter, archiwum Towarzystwa im. Edyty Stein we Wrocławiu.

Pierwsze piętro domu było najbardziej imponujące. Mieszczący się tam salon, jako jego największe i najładniejsze wnętrze, był miejscem spotkań rodzinnych, celebrowania świąt i okolicznościowych uroczystości. Przylegał do niego salon panów, pełniący funkcję palarni. Oba pomieszczenia były obszerne, z inkrustowanymi parkietami. W głębi pierwszego piętra znajdowały się sypialnie Augusty, jej córek i wnuczki. Pomiędzy nimi ulokowana była łazienka.8

Plan domu Steinów przy Michaelisstrasse 38 we Wrocławiu przed 1928 rokiem, I piętro, archiwum Towarzystwa im. Edyty Stein we Wrocławiu.
Plan domu Steinów przy Michaelisstrasse 38 we Wrocławiu przed 1928 rokiem, I piętro, archiwum Towarzystwa im. Edyty Stein we Wrocławiu.

Poddasze służyło głównie za strych i spiżarnię. Znajdowały się na nim także pokoje mieszkalne. W pewnym okresie – przed 1920 rokiem – jeden z pokoi zajmowała Erna z Edytą. Były tam także pomieszczenia podnajmowane, ponieważ kamienicę zamieszkiwali również robotnicy zatrudniani przez Augustę w składzie drzewnym, np. pochodzący z Górnego Śląska p. Seidler z żoną. Inni lokatorzy ujęci w książkach adresowych to A. Stern oraz W. Schmidt.9

Plan domu Steinów przy Michaelisstrasse 38 we Wrocławiu przed 1928 rokiem, II piętro, archiwum Towarzystwa im. Edyty Stein we Wrocławiu.

Przypatrując się Edycie Stein jako lokatorce kamienicy, na tle pozostałych jej mieszkańców,  można zauważyć, że od 1913 roku w domu tym raczej bywała, niż mieszkała na stałe. Fakt ten wspomina po latach jej siostrzenica Susanne Batzdorff:

Kiedy ciocia Edyta zakończyła swój pierwszy rok studiów uniwersyteckich w rodzinnym mieście, uświadomiła sobie zmianę swoich zainteresowań naukowych. Pojechała zatem do Getyngi, by studiować u twórcy fenomenologii Edmunda Husserla (…). Dlatego Edyta Stein rzadko mieszkała w miejscu, które teraz jest znane jako Dom Edyty Stein, choć odwiedzała je zawsze kiedy tylko spędzała wakacje w Breslau (…). W istocie budynek ten był domem Edyty od 1910 roku do czasu jej wstąpienia do Karmelu. Przeważnie mieszkała gdzie indziej i tylko wracała tu na wakacje lub okazjonalnie, jak podczas pierwszej wojny światowej, na dłuższy pobyt”.10

Pobyt Edyty w domu rodzinnym był dla jego mieszkańców wielką radością, szczególnie dla Augusty Stein: „Mnie Matka – z radości, że jestem przy niej – oddała do dyspozycji wielką «salę» na pierwszym piętrze jako gabinet do pracy” – wspominała Edyta.[11. Źródło cytatu.]

u.]. To właśnie salon był tym miejscem, w którym Edyta uczyła się i przyjmowała gości.

To najbardziej reprezentacyjne pomieszczenie wspominał siostrzeniec Edyty – Ernst Ludwig Biberstein: „W południowej stronie pierwszego piętra znajdowały się dwa okazałe pokoje, długi na trzydzieści trzy stopy «Saal» z czterema ogromnymi oknami i dodatkowo trochę mniejsza, choć wciąż obszerna palarnia. Niektóre szczegóły tych pokoi wciąż pamiętam. «Saal»  miał parkietową podłogę inkrustowaną różnokolorowym drewnem w ogromny romboidalny wzór. W południowo-wchodnim rogu salonu stał imponujący fortepian firmy Bechstein należący do mojej mamy, we wspomnieniach przypominający rozmiarami pas startowy odrzutowca, a który nigdy nie mógł się zmieścić w naszym małym mieszkaniu na poddaszu. Jedynym meblem, który mógł się może równać z tym instrumentem pod względem rozmiaru i wagi, był monumentalny stół, ogromny potwór o fantazyjnie wykręconych nogach. Na uroczyste okazje stół ten mógł być powiększony […] do zadziwiającej długości, dzięki użyciu niezliczonych wkładek, zajmując niemal całą przestrzeń ogromnego pokoju. Zgodnie z tradycją działo się tak na ślubie moich rodziców i na osiemdziesiąte urodziny Babci Stein. Jeszcze jeden mebel, który dobrze pamiętam, to czarne lakierowane biurko cioci Edyty z raczej niewygodnym krzesłem […]„.11

Salon Edyty, zdjęcie współczesne.
Salon Edyty, zdjęcie współczesne.

Salon służył także Edycie za miejsce prowadzenia autorskich wykładów, o czym sama wspomina w liście do Fritza Kaufmanna: „O sobie donoszę Panu, że faute de mieux sama udzieliłam sobie venia [legendi] i prowadzę w moim mieszkaniu wykłady z ćwiczeniami (wprowadzenie do filozofii na gruncie fenomenologii), na które uczęszcza przeszło 30 osób. 12

1920 – 1928

W 1920 roku Erna Stein poślubiła swojego przyjaciela ze studiów Hansa Bibersteina. Uroczystość odbyła się w salonie na pierwszym piętrze. Świadkiem ceremonii, oprócz rabina frakcji liberalnej wrocławskiej gminy żydowskiej Hermanna Vogelsteina byli członkowie obu rodzin, w tym Edyta13.

Dokument poświadczający zgłoszenie planowanej na 5 grudnia 1920 roku ceremonii ślubnej Erny Stein i Hansa Bibersteina.

Tak wspomina ona to wydarzenie: „Z początkiem grudnia (5.12.1920) odbyło się wesele. Trwało aż dwa dni, gdyż nawet nasze wielkie pokoje nie były w stanie pomieścić wszystkich gości. (…) Na ślub rytualny i ucztę weselną zaprosiliśmy tylko rodzeństwo młodej pary wraz z dziećmi oraz rodzeństwo rodziców (na obrzęd zaślubin przyszli wszyscy krewni i znajomi, ale goście nie zaproszeni odeszli zaraz po ceremonii). Nasza rodzina była jednak bardzo liczna , tak że do stołu zasiadło ponad 50 osób należących do «najściślejszego grona».  (…) Religijny obrzęd zaślubin odbył się w naszym domu. Na ten cel razem z bratem Arno przygotowaliśmy «moją salę». W czasie ślubu żydowskiego, gdy narzeczony modli się z rabinem i innymi mężczyznami – musi ich być przynajmniej dziesięciu – narzeczona oczekuje w odosobnionym miejscu. Potem rabin wypowiada nad nią słowa błogosławieństwa i dopiero wtedy pan młody w uroczystym pochodzie prowadzi ją pod «narzeczeńskie niebo»  dla zawarcia właściwego związku małżeńskiego. Fotel Erny postawiliśmy przy filarze między dwoma oknami, gdzie zwykle stało moje biurko. Nad nim wisiał obraz św. Franciszka pędzla Cimabuego”.14

Cimabue, Św. Franciszek - fragment fesku z  Bazyliki św. Franciszka w Asyżu (kościół dolny).
Cimabue, Św. Franciszek – fragment fesku z Bazyliki św. Franciszka w Asyżu (kościół dolny).

Młode małżeństwo zamieszkało na drugim piętrze, czyli ówczesnym poddaszu, które zajmowało do 1928 roku[16]. Po latach Ernst Ludwig Biberstein wspomina to mieszkanie:

„Nasza rodzina mieszkała pod samym dachem. W czasie małżeństwa moich rodziców południowa część poddasza przemieniła się w czteropokojowe mieszkanie. Wysunięty najbardziej na wschód pokój z dwoma oknami był naszym salonem. Następne drzwi to kuchnia, ogromne pomieszczenie zawierające coś w rodzaju służbówki oddzielonej zasłonką. Za przyległą zewnętrzną ścianą bez okien rozciągał się długi, ciemny korytarz rozdzielający wschodnie pokoje od dwóch zachodnich. Były tam: sypialnia moich rodziców i pokój dziecięcy. Po południowej stronie poddasza mieściły się dwa pomieszczenia przeznaczone przede wszystkim do suszenia prania oraz przechowywania walizek i innych przedmiotów, niebędących w codziennym użyciu. W zachodniej części poddasza, za drewnianym przepierzeniem znajdowała się toaleta. Nie pamiętam dzisiaj zbyt wielu takich szczegółów, ale wydaje mi się, że korzystanie z toalety w zimie musiało być spartańskim doświadczeniem, ponieważ oczywiście poddasze nie było ogrzewane. Inne pokoje miały kaflowe piece, podczas gdy niższe piętra już miały centralne ogrzewanie parowe”[17].

W pewnym okresie, do 1928 roku, przez dwa lata w domu przy Michaelisstrasse 38 przebywała młodsza siostra Augusty – Fryderyka, sparaliżowana po kilku wylewach i przykuta do łóżka. Pielęgnowała ją z oddaniem znacznie młodsza siostra Clara. Obie zajmowały mały pokoik tuż przy sypialni Augusty na piętrze[18].

1928-1933 

W 1928 roku nastąpiły radykalne przemieszczenia domowników. Z parteru wyprowadził się Arno z Marthą oraz czwórką dzieci. Bibersteinowie, wraz z dziećmi Susanne i Ernstem-Ludwigiem, opuścili poddasze i zajęli pokoje na piętrze. Dołączyła do nich matka Hansa – Dorothea Biberstein, która była chora na serce i potrzebowała opieki. Augusta Stein wraz z córkami i wnuczką zajęły zachodnią stronę parteru, dotychczas zamieszkałą przez rodzinę Arno[19].

Kamienica przy Michaelisstrase 38 pod koniec lat 20. XX wieku. W oknach rodzina Bibersteinów, od prawej: Erna (siostra Edyty), następnie Dorothea (teściowa Erny), Suzanne i Ernst Ludwig (dzieci Erny).
Kamienica przy Michaelisstrase 38 pod koniec lat 20. XX wieku. W oknach rodzina Bibersteinów, od prawej: Erna (siostra Edyty), następnie Dorothea (teściowa Erny), Suzanne i Ernst Ludwig (dzieci Erny).

Dokładniej, w zachodniej stronie parteru mieścił się pokój mieszkalny Augusty i pokój Edyty, przedsionek, a za nim kuchnia Augusty i sypialnia Rosy. We wschodniej części parteru swój gabinet ginekologiczny w dalszym ciągu prowadziła Erna, natomiast w głębi, za nim mieściły się kuchnia i pokój śniadaniowy Bibersteinów.

Plan domu Steinów przy Michaelisstrasse 38 we Wrocławiu w latach 1928-1933, parter, archiwum Towarzystwa im. Edyty Stein we Wrocławiu.
Plan domu Steinów przy Michaelisstrasse 38 we Wrocławiu w latach 1928-1933, parter, archiwum Towarzystwa im. Edyty Stein we Wrocławiu.

Na pierwszym piętrze duży salon został zaadoptowany na jadalnię i sypialnię Erny i Hansa, natomiast palarnia na gabinet Hansa. W głębi pierwszego piętra, za korytarzem oraz małym pokojem mieszkalnym znajdował się pokój Augusty i Friedy, pokój Suzanne i Ernsta-Ludwiga, pokój babci Dorothey oraz łazienka.

Plan domu Steinów przy Michaelisstrasse 38 we Wrocławiu w latach 1928-1933, I piętro, archiwum Towarzystwa im. Edyty Stein we Wrocławiu.

Na drugim piętrze, w południowej części, mieściły się pokój Eryki, pokój służbowy oraz sypialnia Erny i Hansa Bibersteinów. W głębi, tak jak do tej pory, znajdowały się strych  spiżarnia.

Plan domu Steinów przy Michaelisstrasse 38 we Wrocławiu w latach 1928-1933, II piętro, archiwum Towarzystwa im. Edyty Stein we Wrocławiu.

1933-1939

Rok 1933 również przyniósł wiele zmian w wewnętrznym życiu mieszkańców kamienicy Steinów. Suzanne Batzdorff wspomina tamte wydarzenia:

Właśnie skończyłam dwanaście lat i mieliśmy się przeprowadzić do nowego domu. Był to smutny czas dla Babci i dla nas, ponieważ nie mieliśmy już dłużej mieszkać pod jednym dachem na Michaelisstrasse (…), gdzie urodziliśmy się ja jak i mój brat. Nie mieliśmy już więcej widywać codziennie naszej Babci, która dodatkowo cierpiała jeszcze z innego powodu. Moja ukochana ciocia Edyta, młodsza siostra mojej mamy i najmłodsza córka Babci właśnie ją poinformowała, że wstępuje do zakonu karmelitanek[20].

Jesienią 1933 roku Bibersteinowie przeprowadzili się na Kaiser-Wilhelmstrasse (obecnie ul. Powstańców Śląskich)[21]. Natomiast Edyta, dzień po swoich urodzinach, 13 października opuściła dom już na zawsze, wyruszając w drogę do Karmelu w Kolonii.

W książce adresowej z 1936 roku jako właścicielka domu zapisana jest jeszcze wdowa Augusta Stein, natomiast jako prokurentka widnieje jej córka Elfriede Tworoger[22]. W tym samym roku po śmierci Augusty Stein, właścicielkami domu zostały jej córki – Róża i Elfriede[23]. Ponieważ doświadczały dużych trudności finansowych, zmuszone były wynająć część domu gminie ewangelickiego kościoła Jedenastu Tysięcy Dziewic. Był to więc okres, w którym pod jednym dachem mieszkały trzy wyznania: żydowskie, ewangelickie i katolickie[24].

1939-1945

W 1939 roku posesja jako własność żydowska na mocy aryzacji mienia żydowskiego została odebrana rodzinie Steinów przez władze nazistowskie. Według „Listy zmiany właścicieli administracji katastralnej Breslau-Odervortstadt” kamienicę przy Michaelisstrasse 38 z ogrodem i podwórkiem przejął wówczas nowy właściciel – mistrz murarski Oskar Jandel z Wrocławia[25]. Kamienica szczęśliwie przetrwała II wojnę światową.

1945-1995

Po 1945 roku jej ówczesny właściciel Oskar Jandel zaginął, a dom przeszedł na własność Skarbu Państwa. W 1951 roku miasto Wrocław ofiarowało go Instytucji Filmowej Dystrybucji Filmów „Odra-Film”, aby zapobiec zburzeniu domu, w celu utworzenia na jego miejscu hotelu. Został on wówczas zaadoptowany na potrzeby ośrodka szkoleniowego i internatu. Od 1991 roku budynek był w zasadzie nieużytkowany i powoli popadał w ruinę[26].

Nowowiejska widziana od ul. Barlickiego w kierunku Jedności Narodowej, lata 1975-1980,
Nowowiejska widziana od ul. Barlickiego w kierunku Jedności Narodowej, lata 1975-1980, źródło: https://polska-org.pl/

„Towarzystwo im. Edyty Stein w styczniu 1990 roku wystąpiło do Prezydenta Wrocławia z inicjatywą odrestaurowania domu. Jeszcze w tym samym roku kamienicę wpisano do rejestru zabytków. Było to możliwe dzięki unikalnym, zachowanym klatkom schodowym i elewacji, które przypominały o dawnej świetności domu.

W 1992 roku, w 50. rocznicę śmierci Edyty Stein, na fasadzie Domu po prawej stronie od drzwi wejściowych, odsłonięto tablicę w języku polskim, niemieckim i hebrajskim, informującą, iż w latach 1910-1933 mieszkała w nim Edyta Stein. W tym samym miejscu przed wojną znajdował się szyld informujący o prowadzonej w domu lekarskiej praktyce ginekologicznej dr Erny Biberstein.

Tablica pamiątkowa poświęcona Edycie Stein na elewacji frontowej Domu Edyty Stein.
Tablica pamiątkowa poświęcona Edycie Stein na elewacji frontowej Domu Edyty Stein.

Towarzystwo nie mogło wówczas przystąpić do prac remontowych, ponieważ budynek wciąż należał do przedsiębiorstwa „Odra-Film”. Jedynym rozwiązaniem było kupno domu. Zarządcy „Odra-Film” wyrazili zgodę na sprzedaż w 1995 roku. Towarzystwo dokładało wszelkich starań, aby pozyskać niezbędne fundusze. Rozsyłano sporządzone w kilku językach broszury z apelem o pomoc. Informowały one o planach utworzenia w dawnym domu rodziny Stein centrum dialogu polsko-niemiecko-żydowskiego i chrześcijańsko-judaistycznego. Złożono wiele wniosków do różnych instytucji i fundacji. Urząd Miejski po przejęciu nieruchomości w drodze zamiany sprzedał ją, niestety wraz z długiem hipotecznym, Towarzystwu. Na podstawie wzorowo opracowanego wniosku, dzięki poparciu i zaangażowaniu wielu osób z kręgów władzy, hierarchów kościelnych oraz organizacji pozarządowych z Polski i Niemiec udało się pozyskać fundusze na spłatę długu hipotecznego i w znacznym stopniu na remont ze środków Fundacji Współpracy Polsko-Niemieckiej.

W 1996 roku rozpoczął się remont. Dom zyskał zupełnie nowe oblicze. Dobudowano jedno piętro, osłonięte od frontu szklaną taflą. Idea ta, początkowo bardzo nowatorska i kontrowersyjna, zyskała jednak później powszechne uznanie i wręcz dodatkowy wymiar symboliczny – zaznaczyła różnicę pomiędzy starą a nową substancją domu. Dzisiaj widzimy, iż obie części łączą się harmonijnie w nową całość. Dzięki dobudowanemu piętru powstały dodatkowe pokoje gościnne i pomieszczenia biurowe. Wcześniej możliwy był przejazd od potężnych drzwi wejściowych, aż do podwórza, jednak po remoncie zasłonił go, dobudowany od strony ogrodu, szyb windy, dzięki czemu dom jest dostępny dla osób niepełnosprawnych. Wokół szybu windy dobudowano piękną werandę, z której prowadzą schody do ogrodu. W obrębie posesji znajduje się piękny duży kasztan, pochodzący jeszcze z czasów Edyty Stein.

Weranda i ogród na tyłach Domu Edyty Stein we Wrocławiu.
Weranda i ogród na tyłach Domu Edyty Stein we Wrocławiu.

Odrestaurowano oryginalne dwuskrzydłowe drzwi wejściowe i wewnętrzne zabytkowe ażurowe klatki schodowe. Rzeźbiarka Alfreda Poznańska, prof wrocławskiej ASP, wykonała kartusz umiejscowiony nad centralnym frontowym oknem – o wcześniejszym istnieniu figur w tym miejscu świadczyło zachowane archiwalne zdjęcie. Odtworzono alegoryczne postacie, nie było jednak możliwe odczytanie napisu czy rysunku na medalionie pomiędzy figurami, gdyż fotografia była niewyraźna. Postanowiono więc nawiązać do wcześniejszej nazwy ulicy (Michaelisstrasse) i kościoła parafialnego (Michaeliskirche), których patronem był św. Michał, umieszczając na medalionie napis „MICHAEL”. Słowo to ma dodatkowe, symboliczne znaczenie, bowiem w języku hebrajskim oznacza:„Któż jak Bóg?”. W tej krótkiej inskrypcji spotkały się jednocześnie prostota formy i bogactwo treści. Gipsowy odlew kartusza znajduje się w Domu Edyty Stein.

W kolejnych latach dotacje na remont zostały uzyskane m.in. ze środków Ministerstwa Kultury, Miejskiego Konserwatora Zabytków Miasta Wrocławia, Urzędu Marszałkowskiego Województwa Dolnośląskiego, a także źródeł niemieckich – z funduszy zebranych przez Karmel w Kolonii oraz biskupstwa niemieckie. W czerwcu 2001 roku powróciły do Domu dwie sztuki oryginalnych mebli wywiezionych z Wrocławia w 1938 roku przez Ernę i Hansa Biberstein do Stanów Zjednoczonych. Stało się to możliwe również dzięki mieszkającej w USA rodzinie Edyty Stein oraz wsparciu finansowemu i organizacyjnemu pozostałych Towarzystw: amerykańskiego Edith Stein Guild, niemieckiego Edith-Stein-Gesellschaft oraz holenderskiego Stichting Dr. Edith Stein.

Pokój Augusty na I piętrze Domu Edyty Stein.

W latach 2002-2004 odrestaurowano częściowo pomieszczenia na I piętrze, w tym Salon Edyty Stein. W 2005 roku przeprowadzono remont pomieszczeń na parterze (w tym dużą salę po prawej stronie, gdzie w czasach Edyty Stein mieściła się praktyka ginekologiczna jej siostry Erny) i części piwnicy po lewej stronie, w której utworzono „Piwnicę Kulturalną” – miejsce, gdzie odbywają się różnorodne wydarzenia artystyczne i kulturalne, adresowane głównie do ludzi młodych.

Wnętrze Domu Edyty Stein, parter.
Wnętrze Domu Edyty Stein, parter.

Obecnie w Domu organizowane są prelekcje i wykłady, wystawy i koncerty, projekcje filmowe i odczyty, kursy językowe i wymiany młodzieżowe. Mieści się tu także biblioteka, której polsko- i niemieckojęzyczne zbiory zawierają dzieła Edyty Stein oraz literaturę na temat jej osoby”[27].

Opracowanie: Anna Siemieniec


[1] Archiwum Konserwatora Zabytków we Wrocławiu = AKZW, Karta biała kamienicy przy ul. Nowowiejskiej 38 we Wrocławiu, oprac. Andrzej Czyszczoń 1996.

[2] E. Stein, Dzieje pewnej rodziny żydowskiej, tłum. I. I. Adamska, Kraków 2005, s. 49-54. 

[3] Ibidem, s. 123.

[4] S. Batzdorff, Ciocia Edyta. Żydowskie dziedzictwo katolickiej świętej, tłum. M. Grzywacz, Poznań 2011, s. 128.

[5] Ibidem, s. 119.

[6] Stein 2005, s. 217.

[7] Archiwum Towarzystwa im. Edyty Stein we Wrocławiu  = ATESW, Plan domu rodziny Stein przy ul. Nowowiejskiej 38 we Wrocławiu, parter – stan do 1928 roku.

[8] ATESW, Plan domu rodziny Stein przy ul. Nowowiejskiej 38 we Wrocławiu, pierwsze piętro – stan do 1928 roku.

[9] ATESW, A. Rybińska, Dom Edyty Stein.

[10] Batzdorff 2011, 134.

[11] Źródło cytatu

[12] Batzdorff 2011, s. 126.

[14] ATESW, Rybińska.

[15] Stein 2005, s. 297-299.

[17] Ibidem, s. 122.

[17] Batzdorff 2011, s. 123.

[18] Ibidem, s. 128.

[19] Batzdorff 2011, s. 123.

[20] Ibidem, s. 30-31.

[21] Ibidem, s. 39, 120.

[22] Stein 2005, s. 68.

[23] Batzdorff 2011, s. 129.

[24] Wrocław Edyty Stein. Przewodnik ilustrowany, Wrocław 2006, s. 12.

[25] Stein 2005, s. 68.

[26] Stein, 2005, s. 68; Wrocław Edyty 2006, s. 13.

[27] Wrocław Edyty 2006, s. 13-16.

  1. Archiwum Konserwatora Zabytków we Wrocławiu = AKZW, Karta biała kamienicy przy ul. Nowowiejskiej 38 we Wrocławiu, oprac. Andrzej Czyszczoń 1996.
  2. E. Stein, Dzieje pewnej rodziny żydowskiej, tłum. I. I. Adamska, Kraków 2005, s. 49-54.
  3. Ibidem, s. 123.
  4. S. Batzdorff, Ciocia Edyta. Żydowskie dziedzictwo katolickiej świętej, tłum. M. Grzywacz, Poznań 2011, s. 128.
  5. S. Batzdorff, Ciocia Edyta. Żydowskie dziedzictwo katolickiej świętej, tłum. M. Grzywacz, Poznań 2011, s. 128.
  6. Stein 2005, s. 217.
  7. Archiwum Towarzystwa im. Edyty Stein we Wrocławiu  = ATESW, Plan domu rodziny Stein przy ul. Nowowiejskiej 38 we Wrocławiu, parter – stan do 1928 roku.
  8. ATESW, Plan domu rodziny Stein przy ul. Nowowiejskiej 38 we Wrocławiu, pierwsze piętro – stan do 1928 roku.
  9. ATESW, A. Rybińska, Dom Edyty Stein.
  10. Batzdorff 2011, 134.
  11. ATESW, Rybińska.
  12. Edyta Stein, Autoportret z listów. Część pierwsza (1916-1933), oprac. M. A. Neyer, tłum. I. Adamska, A. Talarek, Kraków 2003, s. 78
  13. ATESW, Rybińska.
  14. Stein 2005, s. 297-299.