Podczas kanonizacji siostry Teresy Benedykty od Krzyża, Edyty Stein, papież Jan Paweł II powiedział w homilii: „Święta Teresa Benedykta od Krzyża zrozumiała ostatecznie, że miłość Chrystusa i wolność człowieka są ze sobą splecione. […]prawda i miłość potrzebują siebie nawzajem. S. Teresa Benedykta jest tego świadkiem. […] mówi nam wszystkim: Nie uznawajcie za prawdę niczego, co jest wyzute z miłości. I nie uznawajcie za miłość niczego, co jest wyzute z prawdy! Jedno bez drugiego staje się niszczycielskim kłamstwem”[1].
Tematy ludzkiej wolności, prawdy i miłości Chrystusa nigdy nie przestają splatać się w życiu i przesłaniu Edyty Stein, podobnie jak w życiu i przesłaniu Jana Pawła II. W tych kilku słowach z 11 października 1998 r. widzimy przymierze, które w komunii świętych łączy Ojca Świętego z tą, „którą z radością ogłosił błogosławioną”[2].
Postać Edyty Stein niewątpliwie odcisnęła na papieżu niezatarte piętno. Świadczą o tym cytaty w różnych jego wystąpieniach. Na samym początku pontyfikatu, podczas pierwszej podróży do Polski, w drodze do obozu Auschwitz-Birkenau, przywołał postać ojca Kolbego i kontynuował: „Zapewne wiele zostało tu odniesionych podobnych zwycięstw, jak choćby – śmierć w krematorium obozowym siostry Benedykty od Krzyża, karmelitanki, w świecie Edyty Stein, z zawodu – filozof, znakomitej uczennica Husserla, która stała się ozdobą współczesnej niemieckiej filozofii, a pochodziła z żydowskiej rodziny zamieszkałej we Wrocławiu”[3].
Karmelitanka, filozofka i Żydówka, to pierwsze papieskie przemówienie wydaje się łączyć różne elementy osobowości Edyty, które szczególnie poruszają Jana Pawła II. Do tego należy dodać Wiedzę Krzyża, temat, który rozwinie w późniejszych tekstach.
Filozofowie na drodze poszukiwania…
„Chluba współczesnej filozofii niemieckiej”. Tymi słowami papież wskazuje drogę, dzięki której odkrył Edytę Stein. Jest ona wymieniona z imienia i nazwiska w encyklice Fides et Ratio[4], w numerze 74: „Przejawem owocnej relacji między filozofią a słowem Bożym są też śmiałe poszukiwania podjęte przez myślicieli bliższych nam w czasie, spośród których chciałbym wymienić takie postaci, jak John Henry Newman, Antonio Rosmini, Jacques Maritain, Étienne Gilson i Edyta Stein…”[5]. Warto pamiętać, że Jan Paweł II wypowiada się tutaj w rejestrze, który ma niezaprzeczalnie wymiar filozoficzny, z którym nie oswoili nas jego poprzednicy. Karol Wojtyła otrzymał solidne wykształcenie filozoficzne w Rzymie i Paryżu. Podczas studiów na Uniwersytecie Angelicum, Karol Wojtyła był słuchaczem o. Réginalda Garrigou-Lagrange’a o.p. (1877-1964), który pomógł mu pogłębić zrozumienie myśli świętego Tomasza z Akwinu i świętego Jana od Krzyża.
W Polsce studiował pod kierunkiem fenomenologa Romana Ingardena, który był bliskim przyjacielem Edyty Stein[6]. Jako uczniowie Edmunda Husserla, pozostawali pod głębokim wpływem Maxa Schelera opuściwszy Husserla i jego ścieżką idealizmu. Wydaje się, że Jan Paweł II odkrył Edytę Stein także dzięki dwóm innym źródłom. Rocco Buttiglione, w swojej książce poświęconej myśli Karola Wojtyły, pisze: „Możemy przypuszczać, że to jego zainteresowanie świętym Janem od Krzyża i duchowością karmelitańską doprowadziło go do zetknięcia się z dziełem filozoficznym siostry Benedykty od Krzyża, w świecie Edyty Stein. Siostra Benedykta od Krzyża, asystentka i przyjaciółka Husserla, rozpoznała prawdę katolicyzmu dzięki swojej pracy filozoficznej opartej na metodzie fenomenologicznej…”[7].
Istnieje pewien antytetyczny paralelizm w filozoficznych ścieżkach Edyty Stein i Karola Wojtyły: Ona jest „urodzoną fenomenolożką”, by użyć wyrażenia Hedwig Conrad-Martius, i odkryła św. Tomasza z Akwinu po swoim chrzcie dzięki tłumaczeniu zleconemu jej przez jezuitę Ericha Przywarę, z którym Karol Wojtyła się zaprzyjaźnił. On zaś otrzymał wykształcenie tomistyczne, które zawsze stanowiło podstawę jego myślenia, ale zainteresował się także fenomenologią[8]. W 1953 r. tematem jego pracy magisterskiej były : Ocena możliwości zbudowania etyki chrześcijańskiej przy założeniach systemu Maksa Schelera. Karol Wojtyła uczynił tomizm kluczem do egzystencjalnego odczytania samej fenomenologii, znajdując tym samym pewną intelektualną płodność w spekulacjach. Należy również zauważyć, że Edyta Stein, z wykształcenia filozof, zainteresowała się później teologią, podczas gdy w przypadku Karola Wojtyły było odwrotnie.
Wreszcie, w całej swojej twórczości Edyta Stein starała się promować autentyczną ontologię osoby. To z pewnością znalazło oddźwięk u Karola Wojtyły, którego Osoba i czyn[9] poszukuje znaczenia osoby ludzkiej w wolności osoby działającej[10]. Ten temat osoby ludzkiej, jej godności i wolności, jest nadal bardzo obecny w jego myśli i pismach.
Zarówno Edyta Stein, jak i Karol Wojtyła byli zainteresowani Osobą, oboje studiowali świętego Jana od Krzyża i korzystali z pracy Jeana Baruziego, Święty Jan od Krzyża i doświadczenie mistyczne. Jan Paweł II, filozof, znalazł w życiu i dziele Edyty Stein żyzne źródło medytacji, „ponieważ wiedziała ona, jak zjednoczyć w swojej najgłębszej istocie autentyczną działalność filozoficzną z życiem kontemplacyjnym, całkowicie pozbawionym wszystkiego, co istotne, w tradycji Karmelu”[11].
Uczniowie Krzyża…
W homilii beatyfikacyjnej Edyty Stein Jan Paweł II wielokrotnie podkreślał wymiar Scientia Crucis w życiu tej kobiety „błogosławionej przez Krzyż”. Oświadczył: „Cała droga życiowa Edyty Stein naznaczona była niestrudzonym poszukiwaniem prawdy i rozświetlona błogosławieństwem Chrystusowego Krzyża. […] Była przekonana, że niebieski Oblubieniec wprowadzi ją głęboko w tajemnicę Krzyża. […]Jako „Benedykta od Krzyża – Pobłogosławiona przez Krzyż” chciała nieść swój krzyż wraz z krzyżem Chrystusa… […] Widziała, jak nieubłaganie Krzyż się do niej przybliżał; nie uciekła przed nim przerażona, lecz przeciwnie, objęła go w duchu chrześcijańskiej nadziei z bezgraniczną miłością i oddaniem, a nawet pozdrowiła go w tajemnicy wiary wielkanocnej: Ave Crux, spes unica”[12].
Podczas uroczystości kanonizacyjnych Ojciec Święty ponownie rozwinie ten istotny wymiar życia chrześcijańskiego, wspaniale zilustrowany życiem i pismami Edyty Stein: „Krzyż Chrystusa! Kwitnące nieustannie drzewo krzyża przynosi wciąż nowe owoce zbawienia. Dlatego wierzący wpatrują się w krzyż z ufnością, a z jego tajemnicy miłości czerpią odwagę i energię, aby wiernie iść śladem Chrystusa ukrzyżowanego i zmartwychwstałego”. Kontynuuje: „Nowa święta naucza nas na koniec, że droga miłości do Chrystusa prowadzi przez cierpienie. […].Jako oblubienica Ukrzyżowanego, s. Teresa Benedykta nie tylko napisała głębokie rozważania o «wiedzy krzyża», ale przeszła aż do końca szkołę krzyża. Wielu naszych współczesnych chciałoby zmusić krzyż do milczenia. Ale nie ma nic bardziej wymownego niż krzyż zmuszony do milczenia! […] Czcząc Go w duchu i prawdzie, coraz wyraźniej uświadamiała sobie też swoje szczególne powołanie, by zostać ukrzyżowaną razem z Chrystusem, by przyjąć krzyż z radością i ufnością”[13].
Ojciec Święty podjął ten bliski jego sercu temat, w przemówieniu do kardynałów i Kurii Rzymskiej 22 grudnia 1998 roku. „Wśród błogosławionych i świętych, których dane mi było wynieść do chwały ołtarzy, chciałbym wspomnieć siostrę Benedyktę od Krzyża, Edytę Stein: Żydówkę, filozofkę, zakonnicę i męczennicę. W tym burzliwym stuleciu, w jakim dane jest nam żyć, staje ona przed nami, aby zaprosić nas do wejścia w wąską bramę rozeznania i przyjęcia Krzyża, nigdy nie oddzielając miłości od prawdy, aby nie narażać się na ryzyko niszczących kłamstw”[14].
Dla Jana Pawła II nauczanie Edyty Stein o Krzyżu jest paradygmatycznym wymiarem bycia chrześcijaninem. Nic więc dziwnego, że Ojciec Święty, odkrywszy autentyczną filozofkę, a także głęboką chrześcijańską mistyczkę, chciał dać ją za przykład naszym czasom, ponieważ dla niego siostra Teresa Benedykta od Krzyża jest „symbolem dramatów Europy w tym stuleciu”[15]. W liście apostolskim Spes Aedificandi, który ogłasza świętą Brygidę Szwedzką, świętą Katarzynę ze Sieny i świętą Teresę Benedyktę od Krzyża współpatronkami Europy, czytamy: „Ona (Edyta Stein) przenosi nas […] w samo centrum naszego burzliwego stulecia, przypominając nadzieje, jakie z nim wiązano, ale ukazując też jego sprzeczności i klęski”[16].
Heroiczne świadectwo wiary…
Ojciec Święty będzie bardzo uważnie śledził sprawę Edyty Stein. Podczas kanonizacji ojca Maksymiliana Kolbego wspomniał o „Słudze Bożej Edycie Stein (siostrze Teresie Benedykcie od Krzyża), której sprawa beatyfikacyjna jest w toku przed właściwą Kongregacją[17]” i nie zawaha się, zgodnie z przywilejem Stolicy Apostolskiej, interweniować w jej postępy. Do beatyfikacji wymagany jest cud, chyba że Sługa Boży jest przedstawiany jako męczennik. 1 maja 1987 r. w Kolonii papież z radością ogłosił Edytę Stein błogosławioną z tytułem męczennicy. W papieskim indulcie z 2 lipca 1994 r. zezwolił na przedstawienie „cudownego” uzdrowienia przypisywanego Teresie Benedykcie od Krzyża przed jej beatyfikacją[18]. Podczas gdy judeochrześcijańskie głosy były zaniepokojone możliwą kanonizacją, to właśnie w sercu chrześcijaństwa, na Placu Świętego Piotra w Rzymie, (Jan Paweł II) ogłosił ją świętą 11 października 1998 roku. Kilka miesięcy później ustanowił ją współpatronką Europy.
W ten sposób Jan Paweł II jasno zademonstrował swoje pragnienie wyniesienia na ołtarze kobiety, której życie i dzieło nigdy nie przestały być dla niego przestrzenią medytacji i kontemplacji cichego działania łaski w ludzkim sercu.
9 kwietnia 1988 r., przemawiając do Unii Wyższych Przełożonych Włoch w Rzymie, mówił o wartości życia konsekrowanego i obszernie cytował konferencję wygłoszoną przez Edytę Stein w Salzburgu w 1930 roku: „W tym miejscu chciałbym przywołać refleksję błogosławionej Teresy Benedykty od Krzyża, karmelitańskiej męczennicy w Auschwitz: „Oddać się Bogu, w całkowitym zapomnieniu siebie, nie oglądając na własne życie, aby pozostawić pełną przestrzeń dla życia Bożego, oto głęboki motyw, zasada i cel życia zakonnego. Im doskonalej jest to realizowane, tym bogatsze życie Boże wypełnia duszę. Ale to Boskie życie jest miłością; miłością przeobfitą, która nie ma granic i daje się darmo; miłością, która pochyla się miłosiernie nad każdą potrzebą; miłością, która leczy chorych i budzi do życia duchowego to, co było martwe; miłością, która chroni, broni, karmi, uczy i formuje; ; miłością, która cierpi z cierpiącymi i raduje się z tymi, którzy się radują; która jest gotowa miłością, która jest gotowa służyć każdemu, aby wypełnić wolę Ojca; jednym słowem: miłością Boskiego Serca”[19].
26 lutego 1995 r., podczas modlitwy Anioł Pański, Papież wspomniał „karmelitankę Edytę Stein”. Był to bardzo krótki tekst, ale pozwolił mu podkreślić trzy ważne aspekty przesłania, jakie niosło życie i dzieło Edyty Stein: mądrość Krzyża, promocję kobiet oraz myśl filozoficzną i teologiczną. „Wpatrzona w Odkupiciela, nauczyła się mądrości Krzyża, która uzdolniła ją do nowej solidarności z cierpieniami braci. […] Edyta Stein położyła też wielkie zasługi na polu promocji kobiety. […] Odegrała wybitną rolę właśnie w tej dziedzinie, prowadząc wieloletnią działalność, jeszcze przed wstąpieniem do klasztoru, na rzecz przyznania kobietom wszystkich praw należnych każdej ludzkiej istocie oraz szczególnych praw wynikających z ich kobiecości. […]Była też ceniona jako myślicielka, umiejąca mądrze i rozważnie wykorzystywać dorobek współczesnej filozofii w poszukiwaniu «całej prawdy o rzeczach», w nieustannym dążeniu do pogodzenia wymogów rozumu i wiary[20]”.
Z tych fragmentów słów Papieża jasno widać, że Edyta Stein jest dla niego bardzo aktualnym wzorem, odpowiednim dla naszych czasów, i że chce, abyśmy dostrzegli ewangeliczne i ludzkie przesłanie zawarte w tym życiu zawładniętym przez Łaskę. W jego oczach jest ona jedną z największych mistyczek i miłośniczek Chrystusa w naszych czasach.
Ojciec Święty zakończył swoją homilię podczas kanonizacji słowami: „Św. Teresa Benedykta od Krzyża zostaje nam dziś ukazana jako wzór, z którego możemy czerpać natchnienie, i jako opiekunka, do której możemy się uciekać. Składajmy dzięki Bogu za ten dar. Nowa święta niech będzie dla nas przykładem w naszej służbie wolności i w naszym poszukiwaniu prawdy. Niech jej świadectwo sprawi, że coraz mocniejszy będzie się stawał most wzajemnego zrozumienia między żydami i chrześcijanami”[21].
Święta Teresa Benedykta od Krzyża jest nam dzisiaj przedstawiana jako wzór, z którego możemy czerpać inspirację i jako obrończyni, do której możemy się zwrócić. Dziękujemy Bogu za ten dar. Niech nowa święta będzie dla nas przykładem zaangażowania w służbie wolności, w poszukiwaniu prawdy. Niech jej świadectwo umacnia most wzajemnego zrozumienia między Żydami i chrześcijanami.
Podobnie, na początku Motu proprio ogłaszającego Edytę Stein współpatronką Europy, Jan Paweł II zachęca europejskich chrześcijan aby „czerpać duchowy pożytek z kontemplacji i przyzywania świętych, którzy w jakiś szczególny sposób reprezentują ich historię”[22].
Współpatronka Europy…
Kiedy dowiedzieliśmy się, że trzy kobiety mają zostać współpatronkami Europy, początkowo byliśmy zaskoczeni, widząc Brygidę Szwedzką, Katarzynę ze Sieny i Teresę Benedyktę od Krzyża wymienione razem. Potem wydało nam się, że w tej potrójnej nominacji było źródło steiniańskie, źródło, które wypływało z Modlitwy Kościoła.
Podczas drugiej podróży papieża do Niemiec w dniach od 30 kwietnia do 4 maja 1987 r., w trakcie której przystąpił do beatyfikacji Edyty Stein, spotkał się z niemieckimi biskupami i powiedział im: „Edyta Stein jest dla nas doskonałym przykładem na tej drodze ku prawdziwemu uwewnętrznieniu. Mówi: «Bezgraniczne, pełne miłości oddanie się Bogu i Boska odpowiedź, pełne i wieczne zjednoczenie, jest największym wzniesieniem serca, jakie możemy osiągnąć, najwyższym stopniem modlitwy. Dusze, które osiągnęły ten poziom, są prawdziwie sercem Kościoła». Ona sama doświadczyła tego w najbardziej godny podziwu sposób”[23].
Jan Paweł II cytuje fragment pięknego tekstu Edyty Stein Modlitwa Kościoła[24]. Tekst ten, opublikowany w 1936 roku, stara się pokazać, że nie ma opozycji między modlitwą „obiektywną” lub wspólnotową a modlitwą „subiektywną” lub osobistą, ale że wzajemnie się ożywiają. W drugiej części tej książki Edyta Stein przywołuje dzieło eklezjalne dokonane przez modlące się dusze, przywołując Maryję Dziewicę „wzór tych dusz, które uważnie słuchają”. I kontynuuje: „Kobiety, które na Jej obraz zanurzają się, zapominając o sobie, w życiu i cierpieniach Chrystusa, są wybierane przez Pana, aby stać się Jego narzędziami i dokonywać wielkich dzieł w Kościele: święta Brygida, święta Katarzyna ze Sieny”[25].
O ile nam wiadomo, ten tekst z Modlitwy Kościoła jest jedynym, który łączy postacie Brygidy Szwedzkiej i Katarzyny ze Sieny. Formułujemy zatem hipotezę, że znajdujemy tutaj źródło papieskiej decyzji o ogłoszeniu świętej Brygidy Szwedzkiej, świętej Katarzyny ze Sieny i świętej Teresy Benedykty od Krzyża współpatronkami Europy.
W homilii wygłoszonej na rozpoczęcie Synodu Biskupów dla Europy Ojciec Święty powiedział: „Wszystkie trzy wspaniale wyrażają syntezę kontemplacji i działania. Ich życie i dzieła są wymownym świadectwem mocy Chrystusa Zmartwychwstałego, żyjacego w swoim Kościele”[26]. A w Motu Proprio ogłaszającym je współpatronkami Europy napisał: „Trzy wielkie święte, trzy kobiety, które w różnych epokach — dwie w samym sercu średniowiecza, jedna zaś w naszym stuleciu — wyróżniły się czynną miłością do Kościoła Chrystusowego i świadectwem o Jego Krzyżu”[27]. Dalej mówi o Edycie Stein: „ Wreszcie Teresa Benedykta od Krzyża, niedawno kanonizowana, nie tylko związana była z różnymi krajami Europy, ale całym swoim życiem — jako myślicielka, mistyczka i męczenniczka — przerzuciła jak gdyby most między swoim żydowskim pochodzeniem a wiarą w Chrystusa, prowadząc z niezawodną intuicją dialog ze współczesną myślą filozoficzną, a na koniec stając się przez męczeństwo — w obliczu straszliwej hańby Shoah — rzeczniczką racji Boga i człowieka. Stała się w ten sposób symbolem przemian dokonujących się w człowieku, kulturze i religii, w których kryje się sam zarodek tragedii i nadziei kontynentu europejskiego”[28]. Mamy tu podsumowanie myśli Papieża na temat Edyty Stein i możemy wyraźnie dostrzec punkty w jej życiu i pracy, które odbijają się silnym echem w życiu samego Ojca Świętego.
Dwoje ludzi o tych samych uczuciach…
W swojej ostatniej książce, Wiedza Krzyża, Edyta Stein bada i porównuje pisma i myśli świętego Jana od Krzyża i świętej Teresy od Jezusa. Pod koniec tego studium stwierdza, że są oni eines Sinnes[29], to znaczy, że są zgodni w myślach i uczuciach. Wydaje nam się, że to, co pisze o hiszpańskich świętych, może w pewnym stopniu określić relację między Janem Pawłem II a Edytą Stein: podzielaja te same uczucia, pasjonując się poszukiwaniem Prawdy, Prawdy nierozerwalnie związanej z Miłością. Tą Miłością jest Osoba, Słowo Wcielone, Jezus Ukrzyżowany.
Papież Jan Paweł II odnalazł w Edycie Stein córkę Izraela, filozofa, kobietę konsekrowaną i męczennicę. Słuchał jej i chciał zaproponować ją jako „przykład heroicznego naśladowania Chrystusa”[30].
Wkrótce po jej kanonizacji ogłosił ją współpatronką Europy, wyjaśniając: „Ogłosić dzisiaj św. Edytę Stein Współpatronką Europy znaczy wznieść nad starym kontynentem sztandar szacunku, tolerancji i otwartości, wzywający wszystkich ludzi, aby się wzajemnie rozumieli i akceptowali, niezależnie od różnic etnicznych, kulturowych i religijnych, oraz by starali się budować społeczeństwo prawdziwie braterskie.[31]”.
Taki horyzont pozostaje ekscytujący. Czy słuchając Jana Pawła II i Edyty Stein, będziemy mieli odwagę kroczyć tą drogą?
O. Didier Marie GOLAY o.c.d.
[1] Jan Paweł II, Homilia wygłoszona podczas Kanonizacji Teresy Benedykty od Krzyża – Edyty Stein, Rzym, 11 października 1998 r., https://www.zyciezakonne.pl/dokumenty/kosciol/jan-pawel-ii/jan-pawel-ii-przemowienia-i-homilie/jan-pawel-ii-przemowienia-i-homilie-homilie-na-beatyfikacje-i-kanonizacje-osob-konsekrowanych/1998-10-11-rzym-homilia-podczas-kanonizacji-teresy-benedykty-od-krzyza-edyty-stein-20200/, konsultowano 2 listopada 2023 r.
[2] Tamże.
[3] Jan Paweł II, Homilia w czasie Mszy Świętej sprawowanej na terenie byłego obozu koncentracyjnego
Oświęcim-Brzezinka, 7 czerwca 1979, https://www.vatican.va/content/john-paul-ii/pl/homilies/1979/documents/hf_jp-ii_hom_19790607_polonia-brzezinka.html, konsultowano 2 listopada 2023 r.
[4] Por. Jad Hatem, Présence d’Edith Stein dans Fides et Ratio de Jean Paul II w La splendeur du Carmel, nr 15, Beyrouth, 1999, str 21-24.
[5] Jan Paweł II, Encyklika Fides Et Ratio, 14 września 1998 r., https://www.vatican.va/content/john-paul-ii/pl/encyclicals/documents/hf_jp-ii_enc_14091998_fides-et-ratio.html, konsultowano 2 listopada 2023 r.
[6] Edyta Stein, Listy do Romana Ingardena, Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków2003, s.113.
[7] Rocco Butiglione, La pensée de Karol Wijtyla, Ed. Fayard Communio, 1984, s.83, Tłum. własne.
[8] Czytelnik skorzysta z lektury artykułu Emmanuela Lévinasa Notes sur la pensée philosophique du Cardinal Wojtyla w Communio nr 5, lipiec-sierpień1980, s. 87-91.
[9] Karol Wojtyła, Osoba i czyn, Polskie Towarzystwo Teologiczne, 1969, 329 stron.
[10] Sygnalizujemy tutaj bardzo interesujący artykuł : Grzegorz Kalinowski, Edith Stein et Karol Wojtyla sur la personne, w Revue Philosophique de Louvain, (82) 1984, s.545-561.
[11] Bruno Charmet, l’Itinéraire spirituel et philosophique d’Edith Stein, w S.N.O.P., nr 681, 16 września 1987. S. 14.
[12] Jan Paweł II, Homilia wygłoszona podczas Beatyfikacji Siostry Teresy Benedykty Od Krzyża (Edyty Stein), Kolonia, 1 Maja 1987 r. https://www.zyciezakonne.pl/dokumenty/kosciol/jan-pawel-ii/jan-pawel-ii-przemowienia-i-homilie/jan-pawel-ii-przemowienia-i-homilie-homilie-na-beatyfikacje-i-kanonizacje-osob-konsekrowanych/1987-05-01-kolonia-homilia-wygloszona-podczas-beatyfikacji-siostry-teresy-benedykty-od-krzyza-edyty-stein-22241/, konsultowano 3 listopada 2023 r.
[13] Jan Paweł II, Homilia wygłoszona podczas Kanonizacji Teresy Benedykty od Krzyża…
[14] Giovanni Paolo II, Discorso Alla Curia Romana per la Presentazione Degli Auguri Natalizi, 22 Dicembre 1998, https://www.vatican.va/content/john-paul-ii/it/speeches/1998/december/documents/hf_jp-ii_spe_22121998_auguri-curia.html, konsultowane 3 listopada 2023 r.
[15] Jean-Paul II, Homélie d’ouverture du Synode des Evêques pour l’Europe, 1er octobre 1999, https://www.vatican.va/content/john-paul-ii/fr/homilies/1999/documents/hf_jp-ii_hom_01101999_sinodo-europa.html, konsultowano 3 listopada 2023 r., tłum. własne.
[16] J.P.II, List apostolski w formie Motu Propriio Spes Aedificandi, 1 października 1999, https://www.zyciezakonne.pl/dokumenty/kosciol/jan-pawel-ii/jan-pawel-ii-listy-i-przeslania/1999-10-01-watykan-list-apostolski-oglaszajacy-sw-brygide-szwedzka-sw-katarzyne-ze-sieny-i-sw-terese-benedykte-od-krzyza-wspolpatronkami-europy-19997/, konsultowano 3 listopada 2023 r.
[17] J.P.II, Omelia di 10 ottobre 1982 per la Cannonizzazione di Massimiliano Maria Kolbe,
https://www.vatican.va/content/john-paul-ii/it/homilies/1982/documents/hf_jp-ii_hom_19821010_canonizzazione-kolbe.html, konsultowano 3 listopada 2023 r. , tłum. własne.
[18] Informacja w Communicationes o.c.d., n° 55, vol 3/21, septembre – octobre 1994, p. 581, , tłum. własne.
[19] J.P. II, Discorso all’Unione Superiori Maggiori d’Italia (USMI), Sabato, 9 aprile 1988, https://www.vatican.va/content/john-paul-ii/it/speeches/1988/april/documents/hf_jp-ii_spe_19880409_usmi.html, Konsultowano 3 listopada 2023 r., Pełny tekst wykładu Edyty Stein znajduje się w Kobieta Pytania i refleksje, Wydawnictwo Karmelitów Bosych, Kraków 2015, s. 93 – 140.
[20] Jan Paweł II, Rozważanie o Edycie Stein podczas modlitwy Anioł Pański, Rzym, 26 lutego 1995 r., https://www.zyciezakonne.pl/dokumenty/kosciol/jan-pawel-ii/jan-pawel-ii-przemowienia-i-homilie/jan-pawel-ii-przemowienia-i-homilie-inne-przemowienia-i-homilie-poswiecone-zyciu-konsekrowanemu/1995-02-26-rzym-bl-edyta-stein-rozwazanie-na-aniol-panski-57437/, konsultowano 3 listopada 2023 r.
[21] J.P.II patrz przypis 1.
[22] J.P.II patrz przypis 16.
[23] J .P. II, Discorso ai membri della Conferenza Episcopale Tedesca «Maternushaus» di Köln – Giovedì, 30 aprile 1987, https://www.vatican.va/content/john-paul-ii/it/speeches/1987/april/documents/hf_jp-ii_spe_19870430_conf-episc-tedesca.html, konsultacja 3 listopada 2023, tłum. własne.
[24] Patrz : Edith Stein, Source Cachée, Paris, 1999, Cerf / Ad Solem, str. 49-74.
[25] Source cachée,s. 66, Tłum. własne.
[26] J. P. II, patrz przypis 15.
[27] J. P. II, patrz przypis 16.
[28] Tamże.
[29] Edith Stein, Kreuzeswissenschaft, ESW I, Verlag Herder, 1950, s. 156.
[30] J. P. II, patrz przypis 12.
[31] J. P. II patrz przypis 16.